Η ΛΕΞΗ "ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ"

Η λέξη « περιβάλλον »:

Μια υπεροπτική θεώρησή του ανθρώπου για τη φύση.

Για όλους εμάς που ανήκουμε στην κοινότητα αυτή των εκπαιδευτικών, που ασχολούνται με την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, η λέξη περιβάλλον, κατέχει μια ξεχωριστή θέση, τόσο στην καρδιά μας όσο και στο μυαλό μας. Είναι μια λέξη που μας συναρπάζει και μας καθοδηγεί σε όλες τις εκφράσεις ακόμα και της καθημερινής μας ζωής. Φυσικό περιβάλλον, ανθρωπογενές περιβάλλον, κοινωνικό περιβάλλον, οικογενειακό περιβάλλον και άλλες ίσως εκφράσεις του.

Αν ανατρέξουμε σε κάποια ερμηνευτικά λεξικά της νεοελληνικής γλώσσας, στο λήμμα «περιβάλλον», μας δίνουν τις εξής ερμηνείες:1) όλα όσα μας περιβάλλουν, το περίγυρο (Γεωργοπαπαδάκου), 2) όλα όσα μας τριγυρίζουν, οι συνθήκες (γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές) μέσα στις οποίες γεννιέται κάποιος, ζει και αναπτύσσεται (Νέο Λεξικό της γλώσσας μας), 3) το σύνολο των συνθηκών και των παραγόντων μέσα στο οποίο δημιουργείται, υπάρχει και αναπτύσσεται κάποιος (Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής - Α.Π.Θ).

Πηγαίνοντας λίγο πιο πίσω στην ιστορία μας, για το ρήμα «περιβάλλω» θα βρούμε ερμηνείες όπως: ρίπτω, βάλλω ολόγυρα ή επάνω, επιτίθημι, ενδύω, κυκλώνω, περικλείω ή ακόμα και: προσπαθώ να κερδήσω τι προς εμήν ωφέλειαν, κυριεύω, λαμβάνω εις την εξουσία μου (H. G. Liddel – R. Scott). Σε Ομηρικό Λεξικό, για το ρήμα «περιβάλλω», βρίσκουμε μεταξύ άλλων τις ερμηνείες: βάλλω ή ρίπτω τι πέριξ τινός, περιλαμβάνω τι με τι (Ι. Πανταζίδου).

Ανατρέχοντας στην ξένη βιβλιογραφία, η λέξη που χρησιμοποιείται ως αντίστοιχη της ελληνικής λέξης «περιβάλλον», είναι η λέξη environment στα αγγλικά ή environnement στα γαλλικά, οι οποίες με τη σειρά τους προέρχονται από την λατινική λέξη vis – vires. Κάποιες από τις πολλές ερμηνείες είναι: δύναμις, ουσία, φύσις (Λατινοελληνικόν Λεξικόν/ Ευστρ. Τσακαλώτου). Σε αγγλοαγγλικό λεξικό, για τη λέξη environment, η οποία μάλιστα αναγράφεται ως en-viron-ment, βρίσκουμε την ερμηνεία: surroundings, circumstances, influences (Oxford/ A.S. Hornby) ή natural conditions e.g. land, air and water in which we live (Oxford Αdvanced learner’s dictionary). Άλλες λέξεις που χρησιμοποιούνται στην Αγγλική είναι η ambience, κυρίως για την ατμόσφαιρα και η context, κυρίως για για τα περιβάλλοντα μια λέξη ή ένα κείμενο. Σε γαλλογαλλικό λεξικό, για τη λεξη environnement, μεταξύ άλλων βρίσκονται και οι εξής ερμηνείες: environ d’ un lieu ensemble des conditions naturelles (physiques, chimiques, biologiques) et culturelles (sociologiques) susceptibles d’ agir sur les organismes vivants et les activites humaines (petit ROBERTS 1). Στα γαλλικά χρησιμοποιείται και η λέξη ambience επίσης για την ατμόσφαιρα. Στα ιταλικά επικρατεί η λέξη ambiente και στα γερμανικά οι λέξεις umwelt για το φυσικό περιβάλλον, milieu για το κοινωνικό, umgebung για το περίγυρο και kontext για τα περιβάλλοντα μια λέξη ή ένα κείμενο (PONS / Κάουφμαν).

Η ιστορία του ανθρώπου πάνω στον πλανήτη γη, μας καταδεικνύει ότι μόνο τους τελευταίους δύο αιώνες περίπου, ο άνθρωπος δρα σαν κατακτητής της φύσης. Από την εμφάνιση της προγονικής μορφής του ανθρώπου, πριν 2.000.000 περίπου χρόνια, μέχρι και το 1800 μ.Χ., οι ανθρώπινες δραστηριότητες επικεντρώνονταν στην απόσπαση από τη φύση κάποιων αγαθών που φτιάχνονταν μόνα τους. Επεξεργαζόταν φυσικά προϊόντα, προσαρμόζοντάς τα στις ανάγκες του, χωρίς να αλλάζει τη φυσική τους μορφή. Παραδείγματα της συμπεριφοράς του αυτής είναι η χρήση φωτιάς για θέρμανση ή ψήσιμο, η χρησιμοποίηση του ρόπαλου για το κυνήγι, η χρησιμοποίηση των εντέρων των ζώων για δέσιμο ή το στήσιμο παγίδων για πιάσιμο ζώων ως τροφή. Το τεχνητό αυτό θα λέγαμε περιβάλλον για χιλιάδες χρόνια μετά την εμφάνιση της οργανωμένης κοινωνίας και του πολιτισμού, ήταν απόλυτα αφομοιωμένο στο γήινο οικοσύστημα. Μόλις εδώ και δύο αιώνες και ίσως όχι για ολόκληρη την ανθρωπότητα ακόμη, έχουν ανατραπεί οι όροι της φυσικής παραγωγής και διαβίωσης.Έτσι το δημιουργημένο από τον άνθρωπο τεχνητό περιβάλλον, γίνεται όχι μόνο σε μεγάλο βαθμό αυτοδύναμο απέναντι στη φύση αλλά και καθοριστικό για τη φυσική ισορροπία.

Ο άνθρωπος αποστασιοποιείται λοιπόν από τη φύση. Η ραγδαία εξέλιξη του εγκεφάλου του, του δίνει τη δυνατότητα να επεμβαίνει σ΄ αυτή, να την τροποποιεί και να τη φέρνει στα μέτρα του. Αυτή η δυνατότητα παρέμβασης του ανθρώπου στη φύση, στη βάση των νόμων της ύλης, δυνατότητα παραβίασης και των φυσικών νόμων του οικοσυστήματός, χωρίς να είναι πάντα καταστροφική, γίνεται ωστόσο επικίνδυνη. Επικίνδυνη γιατί όπως αποδείχτηκε από την καθημερινή πρακτική, είναι δύσκολο ο άνθρωπος να γνωρίζει έγκαιρα και προπαντός να αντιμετωπίζει τις συνέπειες από την παραβίαση και των πιο ασήμαντων ακόμη πλευρών της πολύπλοκης εξάρτησής του από το συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε.

Όπως σε όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου, έτσι και στον άνθρωπο, υπάρχει βέβαια μια “ τάση ” για ανετότερη και επομένως πιο μακροχρόνια επιβίωση. Αυτό δεν αποτελεί μεμπτό στοιχείο της συμπεριφοράς του. Μεμπτό στοιχείο αποτελεί η νοοτροπία του κατακτητή που αποκτά. Χρησιμοποιεί τη φύση, περιφρονώντας τους κανόνες της και τους υπόλοιπους οργανισμούς της ίσως ακόμη και τους ίδιους τους ανθρώπους και το κυρότερο, δεν σρκείται μόνο στη βελτίωση αυτή της θέσης του αλλά τις περισσότερες φορές μοναδικός του γνώμονας γιαυτό είναι το οικονομικό του όφελος.

Η στάση αυτή του ανθρώπου αποδίδεται πολύ σωστά με τον όρο: ανθρωποκεντρική θεώρηση της φύσης. Όπως, σύμφωνα με τη γεωκεντρική θεωρία του Ίππαρχου που την έκανε γνωστή στους πολλούς ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, η γη θεωρούνταν το κέντρο του ηλιακού συστήματος και όλοι οι άλλοι πλανήτες περιστρεφόταν γύρω απ΄ αυτήν, έτσι και ο άνθρωπος, θεωρεί ότι αυτός είναι το κέντρο, ο άρχων της γης και όλοι οι άλλοι οργανισμοί (φυτικοί, ζωϊκοί και μικροοργανισμοί), απλά υπάρχουν γύρω του για να τον υπηρετούν. Μια στάση λαθεμένη που τόσα ανεπανόρθωτα δεινά έχει επιφέρει στον πλανήτη μας.

Στο σημείο αυτό λοιπόν τίθεται το ερώτημα: είναι η λέξη «περιβάλλον» αυτή που δίνει τη διάσταση στην έννοια που πρέπει πραγματικά να δηλώνει; Ή μήπως αποδίδει την ανθρωποκεντρική αυτή θεώρηση της φύσης; Λέγοντας δηλαδή “περι - βάλλον”, μήπως βάζουμε τον άνθρωπο στο κέντρο και όλα τα άλλα, τους υπόλοιπους δηλαδή οργανισμούς ή τους νόμους της φύσης γύρω του, ώστε να τα ελέγχει και να τα δαμάζει;

Μία από τις ερμηνείες της λέξης, που έχω ήδη παραθέσει, αυτή του Ομηρικού Λεξικού, είναι η: περιλαμβάνω τι με τι. Ίσως αυτή, μόνη από όλες τις ερμηνείες που μπόρεσα να συλλέξω, αποδίδει πιο σωστά την έννοια που πρέπει. Βέβαια και οι Λατινογενείς λέξεις: environment ή environnement, ή η γερμανική umwelt, που δηλώνουν κάτι μέσα στη φύση, είναι ορθότερες της ελληνικής « περιβάλλον ».

                                                                 Κολτσιδόπουλος Ευριπίδης

                                                                                      Βιολόγος

Μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδσς    του Κ.Π.Ε Μακρινίτσας